Ο αυτισμός ή η διαταραχή αυτιστικού φάσματος (ΔΑΦ) είναι μία νευρολογική διαταραχή η οποία επηρεάζει τον τρόπο μάθησης, την επικοινωνία, τη συμπεριφορά και την αλληλεπίδραση με τους άλλους.
Σύμφωνα με τη Διεθνή Ταξινόμηση Νοσημάτων του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (11η Αναθεώρηση) ICD-11, που κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 2018 και τέθηκε σε πλήρη ισχύ από τον Ιανουάριο του 2022 και θεωρείται παγκόσμιο πρότυπο, ο ορισμός της ΔΑΦ είναι:
"Η διαταραχή του φάσματος του αυτισμού χαρακτηρίζεται από επίμονα ελλείμματα στην ικανότητα έναρξης και διατήρησης αμοιβαίας κοινωνικής αλληλεπίδρασης και κοινωνικής επικοινωνίας".
Επιπρόσθετα χαρακτηρίζεται από μια σειρά περιορισμένων, επαναλαμβανόμενων και άκαμπτων προτύπων συμπεριφοράς, ενδιαφερόντων ή δραστηριοτήτων που είναι σαφώς άτυπα ή υπερβολικά για το άτομο την ηλικία και το κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο.
Η διαταραχή εμφανίζεται κατά την αναπτυξιακή περίοδο, συνήθως στην πρώιμη παιδική ηλικία, αλλά τα συμπτώματα μπορεί να μην εκδηλωθούν πλήρως παρά αργότερα, όταν οι κοινωνικές απαιτήσεις υπερβαίνουν τις περιορισμένες δυνατότητες.
Τα ελλείμματα είναι αρκετά σοβαρά ώστε να προκαλέσουν βλάβες σε προσωπικούς, οικογενειακούς, κοινωνικούς, εκπαιδευτικούς, επαγγελματικούς ή άλλους σημαντικούς τομείς λειτουργικότητας.
Τα ελλείμματα είναι διάχυτα χαρακτηριστικά της λειτουργικότητας του ατόμου σε όλα τα περιβάλλοντα. Μπορεί όμως να διαφέρουν ανάλογα με το κοινωνικό, εκπαιδευτικό ή άλλο πλαίσιο.
Τα άτομα στο φάσμα παρουσιάζουν μεγάλες διαφοροποιήσεις στις πνευματικές, λειτουργικές και γλωσσικές ικανότητες.
Εδώ λοιπόν γίνεται κατανοητό ότι ο αυτισμός είναι μία νευρολογική διαταραχή που δεν αποκτάται, αλλά χαρακτηρίζει το άτομο από τη γέννηση.
Τι σημαίνει νευρολογική διαταραχή;
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (World Health Organization) ως νευρολογική διαταραχή ορίζεται οποιαδήποτε πάθηση που αφορά στο Κεντρικό(ΚΝΣ) ή το Περιφερικό (ΠΝΣ) Νευρικό Σύστημα.
Με άλλα λόγια, αφορά στον εγκέφαλο, το νωτιαίο μυελό, τα κρανιακά νεύρα, τα περιφερικά νεύρα, τις ρίζες των νεύρων, το αυτόνομο νευρικό σύστημα και τη νευρομυϊκή σύνδεση με τους μύες.
Τι σημαίνει στην πράξη να έχει κάποιος νευρολογική διαταραχή;
Όταν η πληροφορία που φτάνει στον εγκέφαλο από την περιφέρεια είναι διαφοροποιημένη, ελλιπής ή λανθασμένη τότε και η επεξεργασία και απάντηση είναι εσφαλμένη. Είναι σαν να δίνεις λάθος στοιχεία σε ένα κομπιούτερ και περιμένεις να σου δώσει τη σωστή απάντηση.
Η αλήθεια είναι ότι δεν είμαστε μηχανές, όπως σωστά μπορεί να σκεφτεί κάποιος και να θεωρήσει ατυχές το παράδειγμα.
Όχι δεν είμαστε, αλλά απαντάμε στο περιβάλλον σύμφωνα με τα στοιχεία που συλλέγει ο εγκέφαλός μας για αυτό που βλέπουμε, ακούμε, μυρίζουμε, αισθανόμαστε κλπ.
Άρα τελικά λειτουργούμε όπως ένας υπολογιστής…σωστά;
Σκεφτείτε το λίγο και θα αντιληφθείτε ότι, τελικά λειτουργούμε ανάλογα με τα στοιχεία που συλλέγουμε.
Αν π.χ. είμαστε σε ένα περιβάλλον με έντονα χρώματα και πολλές φωνές αντιδρούμε διαφορετικά από ότι αν είμαστε σε ένα περιβάλλον με απόλυτη ησυχία.
Ο καθένας από εμάς ίσως με διαφορετικό τρόπο, αλλά πάντα σύμφωνα με το δικό του μοναδικό νευρικό σύστημα.
Στην περίπτωση λοιπόν του ατόμου με αυτισμό ή ΔΑΦ το νευρικό σύστημα έχει μία διαταραχή, αυτό σημαίνει ότι δίνει διαφοροποιημένη την πληροφορία από το περιβάλλον στον εγκέφαλο.
Η απάντηση θα είναι επίσης διαφοροποιημένη, είτε πολύ έντονη είτε πολύ ισχνή.
Τι επιπτώσεις μπορεί να έχει στην καθημερινότητα του ατόμου ο αυτισμός;
Αυτό που πρέπει να καταλάβουμε είναι ότι δεν υπάρχει λάθος σε αυτό που κατανοεί το άτομο με ΔΑΦ. Υπάρχει διαφοροποίηση σε σχέση με αυτό που εμείς οι υπόλοιποι αντιλαμβανόμαστε.
Το άτομο με ΔΑΦ δεν μπορεί να αλλάξει αυτό που αντιλαμβάνεται, αλλά μπορεί να κατανοήσει και να οργανώσει την απάντηση στην πληροφορία που λαμβάνει.
Ο εγκέφαλος είναι ένα πλαστικό όργανο και εκπαιδεύεται για όσο ζούμε. Η έγκαιρη παρέμβαση λοιπόν είναι η μόνη επιλογή εκπαίδευσης.
Μιλάμε πάντα για έγκαιρη παρέμβαση γιατί ο αυτισμός είναι νευροαναπτυξιακή διαταραχή. Το άτομο γεννιέται με αυτή τη διαταραχή και μεγαλώνει με αυτήν.
Άρα όσο πιο νωρίς γίνει η διάγνωση και ξεκινήσει η παρέμβαση τόσο πιο γρήγορα θα μπορέσει να εκπαιδευτεί και ο εγκέφαλος του παιδιού, ώστε να προσαρμόζεται στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος.
Και τώρα θα αναρωτιέστε πώς μπορούμε να εκπαιδεύσουμε τον εγκέφαλο σε ένα άτομο με ΔΑΦ; Πριν να μιλήσουμε όμως για το πώς, πρέπει να δούμε το γιατί.
Διαταραχή αισθητηριακών συστημάτων
Η διαταραχή των αισθητηριακών συστημάτων αφορά στην συλλογή και επεξεργασία των πληροφοριών από τα αισθητήρια όργανα του σώματος αλλά και την απάντηση και την προσαρμογή του ατόμου σε αυτά.
Η κύρια αιτία της δυσοργάνωσης της επικοινωνίας, συμπεριφοράς και μάθησης στα άτομα με ΔΑΦ είναι οι αισθητηριακές διαταραχές.
Μιλήσαμε για το τι σημαίνει αισθητηριακή διαταραχή, αλλά τώρα θα δούμε ποιες είναι αυτές και σε ποια συστήματα αφορούν.
Η διαταραχή αισθητηριακής επεξεργασίας μπορεί να επηρεάσει μία ή πολλαπλές αισθήσεις. Ενώ κάποια άτομα με ΔΑΦ μπορεί να παρουσιάζουν «μερικά» συμπτώματα, η διαταραχή αισθητηριακής επεξεργασίας έχει μια σαφή λειτουργική επίπτωση στην ζωή του ατόμου.
Αρχικά, όμως, θα πρέπει να κατηγοριοποιήσουμε τη διαταραχή της αισθητηριακής ρύθμισης, δηλαδή πόσο γρήγορα ή όχι απαντά ο εγκέφαλος στην πληροφορία και πώς.
Η Διαταραχή αισθητηριακής ρύθμισης αποτελείται από τρεις υποτύπους:
- Αισθητηριακή υπερ-αποκριτικότητα όπου υπάρχει υπερβολική απάντηση στο ερέθισμα.
- Αισθητηριακή υπο-αποκριτικότητα όταν υπάρχει ελάχιστη ή καθόλου απάντηση στο ερέθισμα.
- Αισθητηριακή αναζήτηση όταν υπάρχει συνεχής αισθητηριακή διέγερση.
Ας αναλύσουμε όμως σε πρακτικό επίπεδο το τι σημαίνουν οι όροι που ήδη έχουμε αναφέρει.
Τι συμβαίνει στην καθημερινότητα του ατόμου με υπερ/υπο-αποκριτικότητα ή αισθητηριακή αναζήτηση;
Σημάδια υπερ-αποκριτικότητας
- το παιδί παρουσιάζει έντονη αντιπάθεια σε υφές και μυρωδιές ή γεύσεις όπως εκείνες που βρίσκονται σε υφάσματα, τρόφιμα κ.ά. προϊόντα που βρίσκονται στην καθημερινή ζωή, στα οποία οι περισσότεροι από εμάς δεν θα αντιδρούσαν.
- αποφεύγει να είναι σε μέρη με πολλά άτομα ή και θορυβώδη μέρη καθώς δεν μπορεί να το αντιμετωπίσει
- εμφανίζει νοσηρότητα σε μετακινήσεις (π.χ. έντονη ναυτία σε αμάξι) χωρίς ιατρική αιτία
- δείχνει απέχθεια σε φιλί, αγκάλιασμα ή σφιχταγκάλιασμα λόγω της αρνητικής εμπειρίας από την αίσθηση της αφής (δεν πρέπει να συγχέεται με τη συστολή ή κοινωνικές δυσκολίες)
- έχει μεγάλη δυσφορία, και έως και αδιαθεσία ή νοιώθουν να απειλούνται από φυσιολογικούς ήχους, φωτισμό, κινήσεις, οσμές, γεύσεις ή ακόμα και μερικές φορές από εσωτερικές αισθήσεις όπως ο κτύπος της καρδιάς.
- παρουσιάζει επιλεκτική διατροφή
- παρουσιάζει διαταραχές ύπνου (ξύπνημα από ελάχιστους ήχους, προβλήματα έναρξης ύπνου λόγω αισθητηριακής υπερφόρτωσης)
- έχει δυσκολία γενικά στο να ηρεμήσει, και αισθάνεται συνεχώς υπό πίεση
Σημάδια υπο-αποκριτικότητας
- το παιδί έχει δυσκολία να ξυπνήσει
- παρουσιάζει νωθρότητα και έλλειψη ανταπόκρισης
- έχει έλλειψη επίγνωσης του δικού του πόνου ή των άλλων ατόμων
- φαίνεται σαν να έχει κώφωση και δεν ανταποκρίνονται σε λεκτικά παραγγέλματα, ακόμη και όταν έχει ελεγχθεί η ορθή ακουστική λειτουργία
- παρουσιάζει δυσκολία με την εκπαίδευση τουαλέτας, η έλλειψη επίγνωσης αν έχει βραχεί ή λερωθεί
Σημάδια αισθητηριακής αναζήτησης
- το παιδί βρίσκεται σε διαρκή κίνηση, σε διαρκή διέγερση (Fidgeting) συνεχώς ενεργητικό.
- αναζητά συνεχώς ή και παράγει δυνατούς, ενοχλητικούς θορύβους
- συνεχώς σκαρφαλώνει, αναπηδά ή και προσκρούει πάνω σε αντικείμενα
- αναζητά συνεχόμενα νέες αισθητηριακές εμπειρίες πολλές φορές και "ακραίες" αισθήσεις
- πιπιλά ή δαγκώνει δάκτυλα, κουμπιά, μπλούζες, μολύβια κλπ.
- εμφανίζει έντονη παρορμητικότητα
- παρουσιάζει προβλήματα αισθητικοκινητικότητας που αφορά την αδρή και λεπτή κίνηση.
Πώς επηρεάζουν το άτομο με ΔΑΦ οι αισθητηριακές διαταραχές;
Οι αισθητηριακές διαταραχές επηρεάζουν τόσο την κίνηση, όσο και την σαφή διάκριση των αισθήσεων όπως όραση, γεύση, αφή κλπ.
Η κινητική διαταραχή αισθητηριακής βάσης εμφανίζεται ως αποτέλεσμα εσφαλμένης επεξεργασίας των αισθητηριακών πληροφοριών που φτάνουν στον εγκέφαλο από τους ιδιοϋποδοχείς των αρθρώσεων και των μυών.
Η λάθος πληροφόρηση επηρεάζει την απάντηση καθώς οι προκλήσεις στασικού ελέγχου, δεν έχουν την ανάλογη αποτελεσματικότητα, με επακόλουθο τη Στασική διαταραχή ή την αναπτυξιακή διαταραχή συντονισμού.
Έτσι το παιδί δεν έχει καλό συντονισμό στην κίνηση και μπορεί να κινείται πολύ γρήγορα με αποτέλεσμα να μην έχει καλό έλεγχο και να πέφτει ή να χτυπά συνεχώς.
Επίσης σύνηθες είναι να είναι υποκινητικό και να μην κινείται αναλόγως των απαιτήσεων και των συνθηκών.
Στους μεγαλύτερους συνήθως βλέπουμε ένα άτομο «κλεισμένο» στο σώμα του, χωρίς να απομακρύνει πολύ τα άκρα από το σώμα του ή το ακριβώς αντίθετο.
Η έλλειψη κινητικού συντονισμού και κατ’ επέκταση ελέγχου σε μικρή ηλικία, δεν οργανώνει την κινητική ανάπτυξη σωστά και το άτομο βιώνει ασυντονισμό και ελλιπή έλεγχο της κινητικής δράσης.
Υπάρχουν δύο τύποι της κινητικής ανωριμότητας εξαιτίας αισθητηριακής διαταραχής:
Η Δυσπραξία
Το παιδί έχει προβλήματα σχεδιασμού, οργάνωσης και εκτέλεσης των κινήσεων με τη σωστή σειρά στην καθημερινότητα. Επίσης μπορεί να επηρεαστεί η άρθρωση, η ομιλία, η αντίληψη και η σκέψη.
Η Στασική διαταραχή
Όταν το παιδί παρουσιάζει δυσκολίες στην εκτέλεση και τον συντονισμό των κινητικών δραστηριοτήτων.
Αυτό αφορά την εκτέλεση και το συντονισμό απλών δραστηριοτήτων (π.χ. να σταθεί στο ένα πόδι) ή πολυπλοκότερων δραστηριοτήτων (σκαρφάλωμα σε σκάλα).
Εδώ ανήκουν και τα παιδιά που μπορεί και να αψηφούν εντελώς τον κίνδυνο και να τραυματίζονται.
Τα παιδιά με ΔΑΦ παρουσιάζουν ελλιπή ή φτωχό αισθητικοκινητικό έλεγχο και μπορεί να υπάρχουν τα εξής χαρακτηριστικά:
- Φτωχό μυϊκό τόνο κορμού.
- Χαμηλό στασικό έλεγχο.
- Αργές και ασυντόνιστες κινήσεις.
- Καθυστερήσεις σε μπουσούλημα, ορθοστάτιση, περπάτημα ή τρέξιμο.
- Φτωχή στάση σώματος με πρόσθια κλίση λεκάνης.
- Περπάτημα σε μύτες.
- Πολυλογία προκειμένου να αποφευχθούν κινητικά καθήκοντα.
- Προβλήματα αισθητηριακής διάκρισης.
- Ασυντόνιστη κινητική δράση με αποτέλεσμα να πέφτουν αντικείμενα από τα χέρια.
- Δυσκολία στην ένδυση και την σίτιση.
- Χρήση ακατάλληλης δύναμης για χειρισμό αντικειμένων.
- Φτωχές ισορροπιστικές και προστατευτικές αντιδράσεις.
- Φτωχό οπτικοκινητικό συντονισμό.
- Νυσταγμό.
- Παραμονή και μη ολοκλήρωση και ενσωμάτωση κάποιων αντανακλαστικών.
- Σπασμωδικές οφθαλμικές σαρώσεις και σακκαδικές κινήσεις.
- Φτωχή γραφοκίνηση.
- Φτωχή απτική στερεογνωσία.
- Δυσπραξία ή απραξία (κινητική, ιδεασμού ή κατασκευαστική).
- Δυσκολίες στον κινητικό σχεδιασμό.
Εκτός όμως των κινητικών αισθητηριακών διαταραχών, υπάρχουν και οι αισθητηριακές διαταραχές που αφορούν την επεξεργασία των μηνυμάτων από τα αισθητήρια όργανα του σώματος.
Οι τύποι της διάκρισης των αισθητηριακών διαταραχών είναι:
1. Οπτική (όραση)
Τα μάτια χρησιμοποιούνται για να διακρίνουμε τα χρώματα, το φως, το σχήμα και το μέγεθος των αντικειμένων του χώρου.
Σε κάθε διαφοροποιημένη πληροφορία έχουμε και μία αντίστοιχα «λάθος» απάντηση και προσαρμογή στο περιβάλλον.
2. Ακουστική (ήχος)
Τα αυτιά χρησιμοποιούνται για να αντιληφθούμε ήχους και επίσης να κατευθύνουμε την προσοχή μας προς τα εκεί που πρέπει.
Όταν λοιπόν υπάρχει υπερευαισθησία ή υπαισθησία σε σχέση με τα ακουστικά ερεθίσματα έχουμε και ελλιπή ή φτωχή αντίληψη του χώρου.
Στην περίπτωση υπερευαισθησίας τα παιδιά φέρονται σαν να μην αντέχουν τους ήχους και δεν μπορούν να εξοικειωθούν στο περιβάλλον.
Πολλές φορές αυτό είναι η αιτία για έντονες αντιδράσεις από το παιδί ή και το αντίθετο να μην μπορεί να αντιδράσει καθόλου.
3. Απτική (αφή)
Οι υποδοχείς του δέρματος χρησιμοποιούνται για να διακρίνουμε το σχήμα, το μέγεθος, την υφή, τη θερμοκρασία ενός αντικειμένου που ακουμπά επάνω μας.
Σε υπαισθησία λοιπόν, ο κίνδυνος να μην μπορεί να προστατευθεί το παιδί είναι εξίσου μεγάλος είτε αφορά σε ζεστό είτε σε κρύο ερέθισμα.
Επίσης το ίδιο συμβαίνει και σε υπερευαισθησία όπου δεν μπορεί να οργανώσει επίσης καμία προσαρμογή και φαίνεται να επηρεάζεται αρνητικά με το παραμικρό.
Εδώ τα παιδιά επιδεικνύουν μεγάλη ευερεθιστότητα σε υφές και θερμοκρασίες αντικειμένων, ενώ φαίνεται να λατρεύουν εμμονικά συγκεκριμένα σχήματα (ρόδες, μπάλες, κλπ.)
4. Γευστική (γεύση)
Η γλώσσα χρησιμοποιείται για να καθορίσει την υφή και τη γεύση του φαγητού. Τα παιδιά με ΔΑΦ πολύ συχνά έχουν προβλήματα σίτισης.
Η διαδικασία σίτισης επηρεάζεται πολύ από την υφή του φαγητού και φαίνεται να προτιμούν συγκεκριμένη γεύση και θερμοκρασία στο φαγητό η οποία δύσκολα προσαρμόζεται σε διαφοροποιήσεις.
5. Οσφρητική (όσφρηση)
Η μύτη χρησιμοποιείται για να ερμηνεύσει τις οσμές. Τα παιδιά με αυτισμό πολύ δύσκολα μπορεί να κατανοήσουν και να προσαρμοστούν σε οσμές που δεν τους αρέσουν.
6. Αιθουσαία (ισορροπία)
Ο έσω ους χρησιμοποιείται για να καθορίσει την θέση του σώματος μας στο χώρο σε σχέση με τη βαρύτητα και το έδαφος υποστήριξης.
Τα παιδιά με ΔΑΦ συχνά παρουσιάζουν προβλήματα προσαρμογής της ισορροπίας τους και ίσως όχι πάντα με τον κλασικό τρόπο.
Πολλές φορές βλέπουμε παιδιά που δεν μπορούν να προσαρμοστούν στις απαιτήσεις και τις ανάγκες ισορροπίας στο χώρο, αλλά είναι ικανά να περπατούν ή να τρέχουν.
Το αιθουσαίο και το ιδιοδεκτικό σύστημα πρέπει να συνεργάζονται αρμονικά μεταξύ τους ώστε να έχουμε μία επιτυχημένη και αποτελεσματική κινητική απάντηση σε κάθε απαίτηση.
Στον αυτισμό μπορεί να υπερτερεί το αιθουσαίο έναντι του ιδιοδεκτικού ή και το αντίθετο. Το αποτέλεσμα είναι έντονες αντιδράσεις από το σύστημα που κυριαρχεί έναντι του άλλου (υπερ/υπο-κινητικότητα).
7. Ιδιοδεκτικότητα
Υποδοχείς στους μυς και τις αρθρώσεις χρησιμοποιούνται για να προσδιοριστεί πού βρίσκονται τα μέρη του σώματος στο χώρο.
Όταν υπάρχει μειωμένη ή υπερβολική αισθητηριακή επανατροφοδότηση τότε και η προσαρμογή είναι διαφορετική από την πρέπουσα.
Πώς μπορούμε όμως να αντιμετωπίσουμε τον αυτισμό; Υπάρχει τρόπος να βοηθήσουμε το άτομο με αυτισμό να αλλάξει;
Θεραπεία του αυτισμού.
Η θεραπεία του αυτισμού δεν καθορίζεται με μία λέξη ή μπορεί να συμβεί σε συγκεκριμένο χρόνο και με συγκεκριμένο τρόπο. Επίσης δεν είναι ίδια για όλα τα άτομα με αυτισμό.
Όπως έχουμε ήδη αναλύσει ο αυτισμός είναι μία αναπτυξιακή διαταραχή.
Αυτό σημαίνει ότι αφορά την αναπτυξιακή διαδικασία και ακολουθεί τα στάδια της ωρίμανσης του κεντρικού νευρικού συστήματος.
Η θεραπεία λοιπόν του αυτισμού είναι και αυτή μία διαδικασία που αφορά στην έγκαιρη παρέμβαση.
Μέσω της πρώιμης διάγνωσης μπορούμε να παρέμβουμε έγκαιρα και αποτελεσματικότερα για να έχουμε τα βέλτιστα αποτελέσματα.
Τα αποτελέσματα είναι διαφορετικά και καθορίζονται πάντα από τη δυναμική και τη δυνατότητα του κάθε παιδιού.
Όλα τα άτομα με αυτισμό δεν είναι ίδια. Μάλιστα όπως κανείς άλλος δεν είναι όμοιος με κανέναν, έτσι και στον αυτισμό οι διαφορές μπορεί να είναι πολύ μεγάλες. Γι αυτό άλλωστε μιλάμε για το φάσμα του αυτισμού.
Και θα ρωτήσει κάποιος…τι είναι η θεραπεία για τον αυτισμό;
Θεραπεύεται ο αυτισμός;
Η σύντομη απάντηση είναι όχι. Διότι ο αυτισμός δεν είναι ασθένεια αλλά μίαδιαταραχή στην πρόσληψη, την ανάγνωση, την επεξεργασία και την απάντηση στα εισερχόμενα ερεθίσματα από το ΚΝΣ.
Το άτομο με ΔΑΦ μπορεί να εκπαιδευτεί με φυσικοθεραπεία, εργοθεραπεία και λογοθεραπεία ώστε να μπορεί να διαχειριστεί και να απαντά στα ερεθίσματα χωρίς να μπλοκάρει ή να υπερβάλει, ζώντας μία πιο οργανωμένη αισθητηριακή προσαρμογή.
Είναι εύκολο είναι να ζεις με τον αυτισμό;
Η ΔΑΦ μπορεί να εκδηλωθεί πολύ διαφορετικά από άτομο σε άτομο. Έτσι η απάντηση δεν είναι απλή ούτε απαντάτε με ένα ναι ή ένα όχι.
Το κάθε άτομο με αυτισμό είναι διαφορετικό και μπορεί να εμφανίζει ορισμένα από τα χαρακτηριστικά που σχετίζονται με τη διαταραχή του αυτισμού και επίσης με πολύ διαφορετική ένταση από άλλα άτομα.
Εκτός της διαφορετικότητας των χαρακτηριστικών μεταξύ των ατόμων που βρίσκονται στο φάσμα του αυτισμού, υπάρχει και η διαφορετική έκφραση των χαρακτηριστικών του αυτισμού, στο ίδιο το άτομο, σε διαφορετικές χρονικές στιγμές.
Άρα η απάντηση εξαρτάται από τον τύπο και την έκφραση των συμπτωμάτων και των χαρακτηριστικών του αυτισμού.
Συμπέρασμα
Η οργάνωση και ο τρόπος έκφρασης ποικίλει και εξαρτάται από πολλούς παράγοντες.
Το μόνο σίγουρο είναι ότι η έγκαιρη και εξειδικευμένη παρέμβαση είναι αυτή που μπορεί να οργανώσει με τον καλύτερο δυνατόν τρόπο την ζωή του ίδιου του ατόμου με αυτισμό αλλά και να διευκολύνει τον τρόπο αντιμετώπισης του από τους οικείους του.
Αν για οποιοδήποτε λόγο σας προβληματίζει κάτι στην αναπτυξιακή διαδικασία του παιδιού καλό είναι να πάρετε τη γνώμη ενός ειδικού έγκαιρα.
Μη φοβάστε τη διάγνωση καθώς σήμερα η θεραπευτική παρέμβαση δίνει την πιο άμεση και γρήγορη απάντηση μέσω εξειδικευμένων και πολυπληθών μεθόδων.
